درس چهارم( دستگاه های آوائی)

درس چهارم(شناخت تئوری دستگاه های آوائی)

از آنجا که مداحی نیز از دیدگاه فنی یک نوع آواز مذهبی است بنابر این تسلط یک مداح بر اکثر دستگاهها و آوازها و ردیفهای موسیقی سنتی بسیار در پیشبرد این هنر موثر خواهد بود.

بنابر این در این مبحث به معرفی تئوری دستگاههای آواز خواهیم پرداخت و بطور مثال و فقط برای آشنایی عزیزان قسمتهایی از آواز افشاری که توسط پیر غلام اهل بیت مرحوم ایزدی خوانده شده را برای استفاده دوستان قرار خواهیم داد.

موسیقی سنتی ایرانی دارای هفت دستگاه و پنج آواز میباشد . هفت دستگاه وسعت و استقلال از خود دارند اما پنج مجموعه دیگر که از خود مستقل نمیباشند آواز نامیده میشونددر گذشته به همگی اینها مقامات دوازده گانه میگفتند . چهار آواز از این پنج آواز در دستگاه شور و یکی در همایون میباشد .

هر دستگاه تعدادی گوشه دارد که گوشه ها از خود استقلال ندارند.. تعداد گوشه ها به حدود 230 گوشه میرسد .از آنجا که 7 نت اصلی وجود دارد . بنابراین هر دستگاه میتواند هفت گوشه اصلی نیز داشته باشد . که هر گوشه بر یک نت بخصوص تاکید دارد . ( درآمد)

۱- دستگاه شور( ۱۵گوشه)

این دستگاه به دلیل تنوع از دستگاههای بسیار مهم است و اغلب حزن انگیز است

آواز ابوعطا شامل۹ گوشه

آواز بیات ترک ( یا بیات زند ) شامل ۱۲ گوشه

آواز دشتی شامل ۹ گوشه

آواز افشاری شامل ۹ گوشه

۲- دستگاه همایون شامل ۱۲ گوشه

آواز اصفهان شامل۱۱ گوشه

۳ - دستگاه سه گاه( ده گوشه)

۴ - دستگاه چهارگاه( ده گوشه )

۵ - دستگاه راست پنجگاه ( ۱۴ گوشه ) ( از دستگاههای قدیمی موسیقی ایرانی و مشابه ماهور(14)

۶ - دستگاه نوا ( ۱۴ گوشه )

مناسب خوانی ومعرفی دستگاهها

یکی از دلایل مهم در مناسب خوانی آشنایی با اشعار تعلیمی در ردیف آوازی است. همچنین آشنایی با زمان مناسب برای هر دستگاه و آواز نیز مهم است. مثلا اینگونه نقل می کنند که آواز دشتی مناسب برای غروب و عصر ، دستگاه سه گاه قبل از طلوع آفتاب و دستگاه چهارگاه به هنگام طلوع آفتاب و ... می باشد

(1)

دستگاه شور : شور آوازى است که موردپسند عمومى است و شور از جذبه و لطف خاصى برخوردار است که بسیار شاعرانه و دلفریب است. آواز شور ریشهٔ عمیقى در فرهنگ ایرانى دارد که بیانگرعرفان ایرانی و اسلامی است.

(2)

آواز افشاری : افشاری ، آواز متأثرکننده و دردناک است که سخن از درد و اندوه درونى دارد. آواز مناجات و راز و نیاز با معبود یگانه میباشد. افشاری آوازی تامل برانگیز است که انسان را به فکر وا می دارد و شاید به همین دلیل از این آواز برای خواندن مناجات استفاده میشود

(3)

آواز دشتی : این آواز را آواز چوپانى نیز نامیده‌اند. این آواز با آن که غم‌انگیز و دردناک است؛ در عین حال بسیار لطیف و ظریف است. غم و حزنی که در آواز دشتی وجود دارد می تواند ناشی از فراق یار ، رنج و سختی زمانه و ... باشد. در خواندن این آواز احساس نقش مهمی را ایفا می کند

(4)

آواز ابوعطا : انسان با گوش دادن به ابوعطا کمی به فکر فرو می رود و به مسائل فلسفی پیرامونش می اندیشد. به این ترتیب تا اندازه ای می توان نتیجه گرفت, کسانی که بیشتر به آواز ابوعطا علاقه دارند و آن را بیشتر از سایر دستگاهها گوش می دهند گوشه گیر تر هستند.

(5)

دستگاه ماهور : ماهور آوازى است با وقار و ابهت و شوکت خاصى به شنونده القا مى‌کند و آهنگ‌ساز براى بیان شجاعت‌ها و دلیرى از این آواز استفاده مى‌کند. ماهور چون قرین موسیقى فرنگى است، بین جوانان جایگاه خاصى دارد. اما در مجموع آواز ماهور طرب‌انگیز و شاد مى‌باشد

 (6)

آواز بیات ترک : مانند ابوعطا مورد توجه عامه است و در ملودی های عرفانی مورد استفاده قرار می گیرد و در وصل به معبود توانایی زیادی دارد

 (7)

دستگاه سه گاه : آواز سه‌گاه ریشهٔ کاملاً ایرانى دارد. البته سه‌گاه در میان ترک‌ها استعمال زیادى دارد و آنها در خواندن این آواز مهارت زیادى دارند. اما فارسى‌زبان‌ها آن را طور دیگرى مى‌خوانند. در هر دو، آواز با حزن و اندوه همراه است و با تأثیر و تألم بسیار همراه است

 (8)

دستگاه همایون : همایون آوازى است باشکوه و مجلل، آرام و در عین حال بسیار زیبا و دلفریب.، همایون ناصحى است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درد دل مى‌کند و با بیانى شیوا چنان نصیحت مى‌کند و پند مى‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادى نیست

(9)

آواز بیات اصفهان : بیات اصفهان از آوازهاى قدیم ایرانى است. آوازى است جذاب و گیرا ؛ این آواز ریتمى بین شادى و غم دارد

(10)

دستگاه چهارگاه : چهارگاه را می توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا دار است.از ناکامی ها و نا امیدی ها اشک غم می ریزد و در شادی ها و خوشی ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات حماسی است به طوریکه به زیبایی می تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده بوجود آورد.

 (۱۱)

دستگاه نوا : آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز. نوا را آواز خوب گفته‌اند . معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند.